Płyty bezdźwięczne i ONOMATOPEJA

Andrzej Mitan - jeden z najbardziej oryginalnych i zjawiskowych artystów na polskiej scenie niekonwencjonalnej wokalistyki i dźwiękowego performance - zaprezentował w Galerii Entropia najnowszy i zarazem ostatni projekt, którym zwieńcza i bezapelacyjnie kończy swoją różnorodną działalność artystyczną. Tytuł wystawy łączy dwa graniczne momenty biografii artysty i spina klamrą całą twórczą drogę poety dźwięku, performera, kuratora i koordynatora wielu festiwali, wystaw, koncertów i sympozjów, uczestnika artystycznego ruchu „Fluxus”, założyciela kilku grup artystycznych oraz pomysłodawcy, twórcy i wydawcy unikatowej serii dziewięciu artystycznych płyt gramofonowych.

Moment alfa w biogramie Andrzeja Mitana to założona w 1968 roku grupa artystyczna ONOMATOPEJA. Czasy długowłosej kontrkultury na wystawie w Entropii zostały przywołane poprzez archiwalia fotograficzne (przede wszystkim zdjęcia Czesława Chwiszczuka z akcji "FORMAT" z 1976 roku) i dźwiękowe (nagrania live z klubu Riviera-Remont z lat 1975-8 na płycie ONOMATOPEJA wydanej w roku 2014).

Zwłaszcza jedna z fotografii Czesława Chwiszczuka zdaje się doskonale ilustrować mentalny kontekst tamtych czasów. Widać na niej grupkę młodych ludzi pozujących na tle serii zdjęć przedstawiających kilka dziwnych postaci: łysą kobietę, kobietę krótko ostrzyżoną, trzech długowłosych i brodatych mężczyzn oraz jednego łysego jak kolano w powtórzonych, stylizowanych na kryminalne kadrach (skład grupy ONOMATOPEJA). Młodzi mieszkańcy Świnoujścia - ot, tacy sobie, zwyczajni, nie dziwni, umiarkowanie owłosieni - wyglądają na zadowolonych, może nawet dumnych, bo fotograf czyniąc zadość prośbie uwiecznił ich na tle wizualnego komunikatu zajmującego spory format. Sam format zdawał się wskazywać na legalność przedsięwzięcia, ale to, co przedstawiał, musiało być dla nich czymś na kształt ufo… Trochę pachniało kryminałem, lecz równie dobrze mogło być czymś ważnym albo słynnym w jakiejś sferze… Z pewnością było czymś pozasystemowym… To rozumieli doskonale… I uwiecznili się stając wokół znaleziska czy trofeum niczym jacyś odkrywcy lub myśliwi. Były to czasy, kiedy długie włosy bywały powodem zatrzymania przez siły porządkowe. Andrzej Mitan, do dziś wierny fryzurze hippie, nie raz przeżywał to na własnej skórze. Wspomniał też, że z powodu włosów zmienił uczelnię z UMCS, gdzie musiał strzyc się nieomal co tydzień ze względu na zajęcia wojskowe, na KUL, gdzie włosom pozwalano rosnąć.

Moment omega to świeżo wytłoczone krążki (złoty, srebrny i brązowy) Płyt bezdźwięcznych, które w Entropii miały swoją ABSOLUTNĄ PREMIERĘ! Złote i srebrne krążki są w rozmiarze płyty CD, natomiast brązowy posiadający spiralne rowki (jak należy) ma rozmiar winylowego LP. Wszystkie odlane są z brązu i odpowiednio powleczone 24-karatowym złotem lub srebrem. Zwłaszcza te krążki łudząco przypominają zwykłe płyty CD, z kolei brązowa LP sugeruje swoimi rowkami możliwość odtwarzania dźwięku. Płyty te jednak nie są nośnikami dźwięków. Przecząc własnej funkcji są lśniącymi materializacjami idei płyty - "złotego krążka", dysku, są obiektami kontemplacji intelektualnej i wzrokowej, są pomnikami płyt, są rzeźbami. Jako złudzenie przedmiotów codziennego użytku zdają się zatem traktować na opak ideę ready mades Duchampa, podobnie jak to czynił Jasper Johns swoimi odlewami puszek piwa w brązie (Printed Bronze, 1960). Zważywszy jednak, że Andrzej Mitan Płytami bezdźwięcznymi wieńczy dzieło swojego życia, za trop ciekawszy i bardziej adekwatny od ready mades na opak należy przyjąć bezdźwięczność najnowszych i ostatnich płyt artysty obdarzonego wspaniałym głosem i posługującego się w twórczości przede wszystkim dźwiękiem. Bezdźwięczność płyt, które ze swej natury służyć mają odtwarzaniu dźwięków, prowokuje do uznania jej za wymowne milczenie. Not Wanting to Say Anything About Marcel (Nie chcąc powiedzieć niczego o Marcelu) to tytuł dzieła Johna Cage'a poświęconego Duchampowi po jego śmierci w 1968 roku. Była to seria litografii oraz zestaw ośmiu płyt z pleksiglasu pokrytych wyrazami i literami losowo wybranymi ze słownika. Nie przedstawiały żadnej treści, były niewymowne… Niewymowność bywa wyrazem żalu z powodu utraty. Bywa też określeniem niemożności objęcia jakiegoś bezmiaru. Nie chcąc powiedzieć niczego … Był już trop na wspak i w poprzek Dada. Można jeszcze podążyć tropem Dada zupełnie wprost i dostrzec w Płytach bezdźwięcznych konsekwentne zwieńczenie dokonań wydawniczych artysty, który wszystkie płyty (23, w tym 16 autorskich) czynił także obiektami wizualnymi. W sposób szczególny dotyczy to bezprecedensowej "dziewiątki". Każda z tych płyt stanowiła unikalny obiekt artystyczny. Ich okładki zostały zaprojektowane i wykonane w formie rękodzieła przez polskich artystów awangardowych (m.in. Edwarda Krasińskiego, Włodzimierza Borowskiego, Jarosława Kozłowskiego, Ryszarda Winiarskiego, Andrzeja Szewczyka, Tadeusza Rolke). W warstwie dźwiękowej zawierały unikalne dokumentacje dokonań plejady polskiej awangardy muzycznej - wirtuozów, kompozytorów, eksperymentatorów, performerów, a także reżyserów dźwięku (jak m.in. Andrzej Bieżan, Krzysztof Knittel, Helmut Nadolski, Andrzej Przybielski, Zdzisław Piernik, Tadeusz Sudnik). Egzemplarze tych płyt znajdują się w muzeach na całym świecie (m.in. w Centrum Pompidou w Paryżu, w archiwum ruchu Fluxus w Nowym Yorku, a także - w skromnym zestawie - w Galerii Entropia). Zanim jednak dopełniła się słynna "dziewiątka", jednoczesną premierę na Jazz Jamboree w Warszawie w roku 1984 miało 5 płyt artystycznych z tej serii. Podczas wernisażu w Entropii główny promotor i autor koncepcji tego wydawnictwa barwnie opowiedział o okolicznościach produkcji okładek. Cała rzecz odbyła się w pustostanie przy ulicy Siennej zaanektowanym przez artystów na manufakturę, w której ręcznie wytwarzali okładki płyt. Działo się to w trudnym czasie poszukiwań księdza Popiełuszki, kiedy wszystkie służby miały oczy dookoła głowy. A trzeba było wnieść na drugie piętro dwie tony tektury na okładki… i oczywiście nie uszło to skwapliwej uwadze sąsiadów. Gdy pewnego dnia do miejsca wspólnej pracy wpadło dwunastu czy trzynastu milicjantów pod wodzą kapitana, ich oczom odsłonił się przedziwny widok. Musieli dojść do wniosku, że trafili do domu wariatów: jeden nakleja na tekturze jakieś paski (Edward Krasiński), drugi chrzci okładki czerwonym akrylem (Ryszard Winiarski), następny (Andrzej Szewczyk) zawzięcie struga kredki siedząc nad wielkim stosem wiórów itd. "Co się tu, k…, dzieje?!" - zawrzeszczał kapitan, który jednak - po uprzejmym wyjaśnieniu Andrzeja Mitana - pozwolił artystom popracować jeszcze przez dwa tygodnie, do czasu Jazz Jamboree. "A potem wynocha stąd i żeby nikt was tu więcej nie widział!"

Pomiędzy momentami alfa i omega rozciąga się nieomal pięćdziesięcioletni okres aktywności artystycznej i organizatorskiej, którą można określić jako totalną, bo zespalającą wiele mediów sztuki, a sztukę z filozofią i z żywym kontekstem rzeczywistości. Wyrasta ona z idei i działań interdyscyplinarnych, które rozwinęły się w latach 50. i 60. zwłaszcza w USA, z ducha Dada i Fluxusu, z ducha zachodniej kontrkultury. Jednocześnie czerpie też inspiracje z rodzimej literatury i refleksji filozoficznej (m.in. Norwid, Witkacy), zawiera konotacje natury etycznej i metafizycznej oraz głębokie i nieprzypadkowe odniesienia do religii (chrześcijańskiej). Nosi też znaki szczególne tamtego czasu. Początki aktywności Mitana przypadają na czasy kolejnych erupcji i w końcu eksplozji dążeń wolnościowych w Polsce. Wystarczy przytoczyć kilka początkowych dat z artystycznego biogramu, by waga kontekstu w jego twórczości stała się oczywista: ONOMATOPEJA (1968 - Marzec w Polsce, Maj w Paryżu), Akcja "Format" (1976 - Czerwiec w Radomiu, Ursusie, Płocku), "Księga Hioba" (1981 - stan wojenny w Polsce), "Pięć płyt gramofonowych" (1984 - porwanie i śmierć ks. Popiełuszki). Mitan określił siebie jako artystę intermedialnego. Poczynając od ONOMATOPEI intermedialność realizował przede wszystkim kolektywnie, a więc nie tylko przez łączenie różnych mediów sztuki w działaniach własnych, ale poprzez łączenie artystów różnych mediów i współtworzenie z nimi nowej artystycznej jakości w spektaklach, koncertach i performensach (Super Grupa Bez Fałszywej Skromności, Niezależne Studio Muzyki Elektroakustycznej, Święta Racja, Koncert Figur Niemożliwych). Kolektywny charakter jego działalności objawia się właściwie w każdym przedsięwzięciu, które inicjował - czy było to wydawnictwo płytowe, wystawa, festiwal, czy wreszcie słynne Seminarium ETC dwukrotnie zorganizowane wspólnie z Emmettem Williamsem, współtwórcą legendarnego Fluxusu, z którym Mitana łączyła wieloletnia przyjaźń. Miało to miejsce w roku 1987 za panowania gen. Jaruzelskiego, więc by mogło dojść do skutku wymagało od organizatora nieprawdopodobnej ekwilibrystyki i determinacji. Słowem: był to bardzo trudny egzamin z intermediów, ale poszedł bardzo dobrze i do Polski zjechali artyści z całego świata.

Andrzej Mitan opierał swoje wystąpienia na kreatywnej interakcji z otoczeniem i to ze świadomością tworzenia nowej struktury dźwiękowej. Bywał kapłanem trójjedynej chorei: poszukiwał przestrzeni, w której dźwięk zmienia się słowo, abstrakcja drgającej fali przenika do sfery znaczenia i tam wyładowuje się w emocjonalnym poruszeniu. I tym razem, zgodne z zapowiedzią artysty, w trakcie wieczoru odbył się „performensik”, który przeszedł w „hapeninżek”. Mitan rozdając autorskie kartki wypowiadał na przemian następujące zdania: „Nie krzycz tak głośno, bo nie usłyszysz ust, którymi świat wypowiada ciebie”, „Nie biegnij tak szybko, bo nie doświadczysz drogi, która przemawia twoimi nogami”. Rewers kartki zawierał jeszcze jeden tekst: „elita to ludzie żyjący w prawdzie, których charakteryzuje bezinteresowność w czynieniu dobra i piękna”. Tekst ten w ślad za wskazówkami artysty został kilkakrotnie odczytany chórem przez publiczność: raz, żeby usłyszeli to wszyscy w galerii, drugi raz, by usłyszał to cały Wrocław, trzeci raz by usłyszała to cała nasza Ojczyzna i czwarty raz, aby usłyszał to cały świat. Kto wie, może nawet świat biznesu? Zdania te pochodzą z "Polskiego poematu dydaktycznego" - spektaklu-wykładu, który powstał w roku 2004, swoją premierę w pełnym składzie osobowym miał w 2007, a następnie miał wiele odsłon w rozmaitych postaciach, miejscach (także w galerii Entropia w 2009) i konfiguracjach osobowych (Janusz Skowron, Tadeusz Sudnik, Zbigniew Wegehaupt, Mieczysław Litwiński). "Poemat" to utwór wielopoziomowy - jednocześnie poetycki, dźwiękowy i filozoficzny, a przy tym, jak zdecydowana większość dorobku Mitana, efemeryczny - otwarty i w ruchu, wrażliwy na odmienne konteksty i sytuacje, nastawiony na dialog z publicznością i bezpośredniość działania "do słuchu". Prócz misternej struktury poetycko dźwiękowej zawiera autorskie przemyślenia dotyczące filozofii sztuki i twórczości. Zawiera też przesłanie, "przesłanie proste jak cisza" skierowane bezpośrednio do słuchacza, by zostawił urojone interesy i dał sobie możliwość usłyszenia i doświadczenia samego siebie i świata. W tym kontekście zagadkowa bezdźwięczność ostatnich płyt Mitana objawia się jako ekwiwalent bezinteresowności zarówno w elitarnej sztuce jak i w zwykłym życiu.
Swoją drogą, każdy z odwiedzających wystawę fanów fonografii wyrażał ochotę położenia brązowej płyty na talerz gramofonu, włożenia lśniących krążków do szufladki odtwarzacza i usłyszenia bezdźwięczności...

--------------------------------------

Andrzej Mitan
Płyty bezdźwięczne i ONOMATOPEJA
GALERIA ENTROPIA
2.10. - 16.10.2015

performance / obiekty / dźwięki fotografie Czesław Chwiszczuk (z cyklu "Akcja FORMAT", Świnoujście, 1976) oraz Antoni Zdebiak, Mirosław Bereza, Mirosław Makowski, Wiktor Gutt, Marek Suchecki-Geniusz oraz zdjęcia z archiwów Andrzeja Mitana, Wandy Mitan, Haliny Gałkowskiej

współpraca: Grójecki Ośrodek Kultury /logo/ http://gokgrojec.pl

zdjęcia dzięki uprzejmości Galerii Entropia
fot. Mariusz Jodko”.

Alicja Jodko